Listen Nepali Songs

Know New

गाईजात्रा Gaijatra: Acknowledgement of smiles in Nepali society.

वि.सं. २०७८ को गाईजात्रामा हामी–सबैलाई स्वागत छ । त्यसो त, कहिले कोरोनाको जात्रा, अझ राजनीतिको सदाबहार जात्रामा हामी निरन्तर यात्रारत छौं नै ।

अनि विश्व मानचित्रमा अफगानिस्तानको जात्रा, सिरिया र लिबियाका जात्रा, यत्रतत्र सर्वत्र जात्रा नै जात्रा छ । वियोग अनि विनाशका यी जात्राहरूलाई भुलाउँदै तिनै जात्राबीच सर्लक्क खुसी अनि सद्भावमा परिणत गर्ने हाँस्य–मुस्कानसहितको दिवस, गाईजात्रा । अनि गाईजात्रामा सबैलाई स्वागत छ ।

हामी नेपाली संस्कार र संस्कृतिमा अत्यन्तै धनी छौँ । हाम्रा ती हरेक चाडपर्व अनि रीतिथितिहरू विविध मौलिक स्वरूपमा हाम्रासामु साक्षी भई बसेका छन् । हाम्रा रीतिरिवाजहरूमा मौलिकता, आत्मीयता तथा अपनत्व भरिएका छन् । जीवजन्तुदेखि माटोसम्म, रुखदेखि पातसम्म अनि काँचो कपासको डोरीदेखि सूर्यसम्म हामीले पूजा–अर्चना गरिआएका छौँ । यस्ता संस्कार र रीतिहरूलाई विस्तृत रूपमा ‘हाम्रो पात्रो’ले तपाईँसमक्ष सधैं ल्याएकै छ ।

हामीमध्ये धेरैले विद्यार्थी जीवनमा सम्भवतः प्रथम निबन्ध नै गाईबारे लेखेको सक्छौँ । वैदिक सनातन संस्कार मात्र नभई सिन्धुघाँटी सभ्यता र भारत वर्षमा गाईलाई दैनिक जीवनमा धार्मिक, सांस्कृतिक अवसरहरूमा विशेष सम्मान र आस्थाका प्रतिकको रूपमा पुजिन्छ । गाईजात्रा पर्व पनि यस्तै सांस्कृतिक महत्वको एउटा उदाहरण हो ।
यो जात्रा विशेषतः बितेको वर्षभित्र आफन्तजन गुमाउने परिवारका सदस्यहरूका लागि मृतकको सम्झना, स्नेह तथा निकटताका क्षणहरूको विशेष स्थान रहने कारणले अत्यन्त महत्व राख्छ । नेपाल भाषामा ‘गाईजात्रा’लाई ‘सापारु’ भनिन्छ । सडकमा गाई, गाईकै भेष अथवा विभिन्न मुखुण्डोसहितका झाँकी लगायत थुप्रै रौनक देखिन्छन् ।

गाईजात्रामा विभिन्न रसिक कुराकानी, ठट्यौली, चुटकिला र प्रहसन समेत गर्छ । मृत्यु भएका आफन्तको सम्झनामा गरिने जात्रामा आत्मसात् गरिएको रमाइलो र हाँसोका माध्यमहरूलाई विचार गर्ने हो भने गाईजात्राले जन्मिएपछि मृत्यु अवश्य हुन्छ र यसलाई जीवनको एउटा अनिवार्य प्रक्रियाका रूपमा लिएर अघि बढ्न मृतकका शोक सन्तप्त परिवारजनलाई आह्वान गरेको भान गराउँछ ।

गाई र जात्रा अर्थात् यस दिन माता र पृथ्वीको रूपमा हिन्दू संस्कारमा पूजनीय गाईको जात्रा पनि हो । इतिहासका पन्नाहरूमा लेखिएका र किँवदन्तीरूका अनुसार, यस दिन काठमाडौँ उपत्यकाबासीहरूले यम् अर्थात् मृत्युका देवता यमराजलाई पूजा गर्ने गर्छन् ।

विक्रम संवत् १६४१ देखि १६६४ मा राजा प्रताप मल्ल आफ्ना नाबालक छोराको निधनले उनकी रानीलाई परेको वियोगको शोकका कारण विक्षिप्त बनेकी थिइन् । धेरै समय बितिसक्दा पनि सामान्य जीवनयापन र राजकाजमा नफर्किएर एक्लै टोलाएर बस्ने गरेकी थिइन् । मृत्यु भनेको कसैको नियन्त्रण नहुने क्षण हो भन्ने यथार्थलाई राजाले कैंयनपल्ट बुझाउन खोजे पनि रानीका आँखा ओभानो नभएपछि राजाले एउटा जुक्ति निकाले ।

राजा प्रताप मल्लले वर्षभरि राज्यमा मृत्यु भएका नागरिकहरूका आफन्तलाई गाईसहित दरबार अगाडिबाट रानीले देख्ने गरी जात्रा निकाल्न आह्वान गरे । दरबार अघिल्तिर प्रदर्शित उक्त नौलो प्रकृतिको प्रदर्शनीले सबैको ध्यान तानेको थियो ।

आफ्ना आफन्तजन, प्रियजन गुमाउने धेरै परिवारको सदस्यले उनीहरूको सम्झनामा जात्रा निकालेको देखेपछि रानी मृत्युको शोक आफूलाई मात्र परेको होइन रहेछ । बरु आफ्ना जस्ता छोरा, आमा, बुवा लगायतका अन्य पारिवारिक सदस्य गुमाएको पीडालाई सम्मानसहितको सम्झना गरेको अनुभूति गरिन् । राजाले उक्त जात्रामा विभिन्न ठट्टा, चटक र ब्यङ्गहरू पनि समावेश गर्न जनतालाई प्रोत्साहन गरेको हुँदा रानीले आप्mनो सम्पूर्ण पीडा बिसाएर फोहोरा छोडेर हाँसेकी समेत थिइन ।

अर्कातर्फ जात्रामा आएका व्यक्तिहरूले अनेक प्रदर्शनी र झाँकीका माध्यमबाट समाजका धनी ब्यक्तिहरूको आडम्बर र गरिबका पीडालाई साङ्केतिक रूपमा व्याख्या गर्ने शुरूवात गरेका थिए । अर्थात् गाईजात्रा विशेषतः वर्तमान सामाजिक, सांस्कृतिक तथा राजनीतिक गतिविधिका नकारात्मक पक्षहरूलाई समाजमा कलात्मक ढङ्गले चिरफार गर्ने चाड पनि हो ।

त्यस समयमा समाजले गरिब, निमुखाप्रति गरेको थिचोमिचो अनि अन्यायका उदाहरणलाई व्यङ्गात्मक ढङ्गले जनताहरूले राजा रानीसमक्ष प्रस्तुत गरेका थिए । गाईजात्रामा शुरुवात गरिएको यो ब्यङ्गको चलन पुस्तौँपुस्तामा हस्तान्तरण हुँदै आएको छ । आज पनि राजनीतिकर्मी, सञ्चारकर्मी र समाजका अन्य प्रतिष्ठित ब्यक्तिहरूलाई लक्ष्य बनाएर विसंगति, विकृति, कुरीति र आडम्बरलाई छेड हान्ने चलनका रूपमा प्रचलित छ । कसैले पनि गाईजात्रामा गरिएको ब्यङ्गप्रति रीस–इवि वा इख साँध्न पाइँदैन ।

आजको दिन यमराज अर्थात् मृत्युका देवताको पूजा अर्चना गरेमा मृतआत्माहरूले मुक्ति पाउने जनविश्वास पनि रहिआएको छ । गाईजात्रा निकाल्दा गाईलाई अघि अघि लाएर जात्रा निकालिन्छ । यदि गाई नभएमा कुमार केटोलाई गाई जस्तै बनाएर अघि लाइन्छ ।

अनि मुखिण्डो र रङ्गीचङ्गी पोशाक लगाएका मान्छेहरू बाजागाजाका साथ बेग्लै खाले ध्वजापताकाहरू तथा बितेका आफन्तजनको तस्बिरसहित जात्रामा समावेश हुन्छन् । गाईजात्रा काठमाडाँैको प्रमुख चाड भएता पनि देशका अरु ठाउँ र शहरमा पनि गाईजात्राको मनाइँदै आइएको छ ।

अर्कोतर्फ गाईजात्राले वर्षा अनि चाडपर्वहरू नजिकिँदै गरेको सङ्केत पनि गर्छ । पारिलो घाम, उज्याला दिनहरू, चिसिँदै गरेका बतास अनि खेतको सकिएको रोपाईँ । यसअर्थमा फुर्सदिलो दिनको मुक्तकण्ठले हाँस्ने अवसर पनि हो गाईजात्रा ।

हाँस्य कलाकारहरू आ–आफ्ना प्रहसन, ब्यङ्ग्य र हाउभाउले हामीलाई हँसाउन अनेक तयारीका साथ उपस्थित हुने यस चाडमा राजा, रैती, कर्मचारी, सिपाही र चिया पसलेसम्मलाई पेच हान्ने चलन छ । एक किसिमले भोग्दै, देख्दै आएका समाजका विकृति, घटना, परिघटनाको हाँस्यास्पद सारांश हो, गाईजात्रा ।

काठमाडौँ लगायत देशैभरि राष्ट्रिय तथा स्थानीय कलाकारहरूको प्रस्तुति र जमघट रहन्छ । यस्ता गाईजात्रा विशेष कार्यक्रमहरू कतिपय बेला त १५ दिनसम्म चल्छन् । टिभी, रेडियो र पत्रपत्रिकासम्म यसअवधिभर गाईजात्रामय हुने गरेका छन् । खाडीदेखि अमेरिका, यूरोप लगायत जापानसम्म, नेपालीहरू जहाँ–जहाँ छन्, त्यहाँ–त्यहाँ गाईजात्रा विभिन्न स्वरूप र प्रारूपमा मनाइन्छ ।

हिमाल, पहाड, तराईसम्म यो सालको गाईजात्राले हाँसो र खुशीको फोहोरा निकाल्न सकोस् । विकृति र भ्रष्टाचारीको भण्डाफोर होस् भने सदाचारको तारिफ होस् । कोरोना संक्रमणका कारणले यसवर्ष धेरै जनाले अकालमा ज्यान गुमाएका छन् । गाईजात्रामा हाम्रो पात्रो सबै मृतकलाई परमात्मातत्व प्राप्त होस् भन्दै परिवारजनमा धैर्यताको कामना गर्न चाहन्छ ।

अर्कातर्फ प्रियजनको मृत्युपछि निराशा हैन शक्तिका साथ अघि बढ्ने एउटा उर्जा भर्न सकोस् । दिवङ्गतलाई श्रदान्जलि, बाँचेकालाई शक्ति र अघि बढ्न आवश्यक खुशीमन प्रदान गर्न सकोस् ।


Welcome to Gaijatra 2078 BS. From the Jatra of COVID, the evergreen Jatra of Nepali politics, the trending Jatra in Afghanistan on the world map now, the jatra of Syria and Libya, Jatras everywhere. Welcome to Gaijatra, a day of smiles that forgets these jatras of separation and destruction and transforms everything into simple happiness and harmony.

We are very rich in Nepali culture and traditions, every one of our festivals and rituals is piece of evidence before us, in various forms.

Our rituals are full of ownership, intimacy, and kinship, from animals to soil, from trees to leaves, and from raw cotton rope to the sun we have worshiped, and such rituals and ceremonies have been brought to you in detail by "Hamro Patro".

Probably the first essay written by many of us in student life was about cows. Not only the Vedic Sanatan rites but also the Indus Valley Civilization and in Bharat Barsa, the cow is worshiped as a symbol of special respect and faith in religious and cultural occasions in daily life. The Gaijatra festival is also an example of such cultural significance. This pilgrimage is very important especially for the family members who lost their loved ones in the last year as it is a special place of remembrance, affection, and closeness of the deceased.

In Nepal Bhasa, "Gaijatra" is called "Saparu". The streets are ablaze with cows, cow-disguises, and jhankis with various masks. In Gaijatra, various funny conversations, jokes, sarcasm, and even stand-up comedy are performed.

Considering the means of fun and laughter in the procession in memory of the deceased relatives, Gaijatra seems to call on the bereaved family of the deceased to move forward as a necessary process of life. Cow and Jatra i.e. this day is also the Jatra of cow revered in Hindu rites as mother and earth. According to legends written in the pages of history, the people of Kathmandu Valley worship Yama, the god of death, on this day. From BS 1641 to 1664, King Pratap Malla's queen was very much devastated by the death of her infant son.

Although the king tried to explain the fact that it was a moment that no one could control, the queen couldn't overcome the melancholy. Later, King came up with a plan which continues as Gaijatra even after hundreds of years.

King Pratap Malla called upon the relatives of the citizens who had died in the state during the year in which he lost his minor son to take a procession from the front of the palace with cows.

On this day, the procession was displayed in the present Kathmandu Durbar Square and the new exhibition caught everyone's attention. Seeing many family members who lost their loved ones in her memory, the queen felt that she was not the only one to mourn the death. As the king encouraged the people to include various jokes, senses of humor and acts in the procession, the queen largely laughed after seeing all these things.

On the other hand, the people who came in the procession started to symbolically explain the pomp of the rich people of the society and the suffering of the poor through various exhibitions and tableaus. That is to say, Gaijatra is also a festival of artistically exposing the negative aspects of the current social, cultural, and political activities in society.

At that time, the people satirically presented to the king and queen the examples of oppression and injustice done by the society towards the poor and helpless. The practice of bang, which was started in Gaijatra, has been passed down from generation to generation and is still practiced today to target politicians, media persons, and other eminent persons of the society.

No one is allowed to hold a grudge against the bang made in Gaijatra. When the cow is taken out, the cow is brought forward and if there is no cow, the Kumar boy is brought forward like a cow. Gaijatra is celebrated across Nepal.

On the other hand, Gaijatra also indicates that the monsoon end and festivals are approaching. The setting sun, the bright days, the chilling wind, and the finished planting of the field. In this sense, Gaijatra is also an opportunity to laugh freely on a leisurely day. There will be performances and gatherings of national and local artists from all over the country including Kathmandu. Such Gaijatra special programs last for 10 to 15 days.

TV, radio, and newspapers have been Gai Jatra filled during this period. From the Gulf to the United States, Europe, and Japan, Gaijatra is celebrated in various forms and formats wherever Nepalis are.

May this year's Gaijatra bring laughter and happiness to the mountains, hills, and the Terai. Let the perversion and corruption be exposed, let the transparency be praised. Smiles, smiles, and just smiles.

Suyog Dhakal



No comments