Scripts लिपिहरु

कुनै पनि भाषालाई लेख्य माध्यमबाट प्रस्तुत गर्ने अङ्क, अक्षर, चित्र आदिलाई लिपी भनिन्छ। अङ्रेजी भाषाको लिपी रोमन लिपी हो। त्यसैगरी नेपाली, हिन्दी, संस्कृत आदि भाषाहरू देवनागरी लिपीमा लेख्ने गरिन्छ।

खारोष्टी लिपि

यो लिपि नेपालको कुनै पनि ऐतिहासिक सामग्रीमा प्रयोग भएको प्रमाण आजसम्म फेला पार्नसकेको छैन। यो खारोष्टी लिपि भारतमा उत्पत्ति भएको बाहृमी लिपिको समकालीन लिपि हो। यो लिपि इरानका राजा कैरियसको शासनकालमा भारतमा प्रवेश भएको विश्वास गरिन्छ। ई.पू. ३०० वर्ष अघिसम्म भारतमा यो लिपिको प्रयोग भएको देखिन्छ। कालान्तरमा यो लिपि क्रमशः लोप हुँदै गयो र ब्राहृमी लिपि बढी लोकपि्रय हुँदै गयो।

ब्राह्मी लिपि

ब्राह्मी लिपि विश्वको प्राचीनतम् लिपिमध्ये एउटा हो। यो लिपिको उत्पत्ति भारतमा भएको भन्ने विषयमा दुईमत छैन। यद्यपि ब्राह्मी लिपिको उत्पत्ति यसैबेला भएको भन्नलाई आज पनि कुनै निश्चित आधार छैन। ब्राह्मण समुदायबाट यो लिपिको उत्पत्ति भएको भन्ने जनविश्वास छ। त्यसैले यो लिपिको नाउँ पनि ब्राह्मणबाट ब्राह्मी भएको भनाइ छ। भारतमा ब्राह्मणले धार्मिक ग्रन्थ 'वेद'को संरक्षणका लागि नै यस लिपिको सिर्जना गरेको भन्ने आमविश्वास छ। भारतमा ई.पू. ४०० वर्षअघि यस लिपिबाट लिखित कुनै ऐतिहासिक सामग्री भेटिएको छैन। जैनसूत्रमा उल्लेख भएका १८ लिपिमा सबैभन्दा अगि्रमपङ्क्तिको लिपि ब्राह्मी लिपि हो। बौद्धग्रन्थ 'ललित विस्तर'मा ६४ वटा लिपिको वर्णनमध्ये क्रमागतरूपले सबैभन्दा पहिलो लिपि ब्राह्मी लिपि हो। ब्राह्मी लिपिको उत्पत्ति राजा अशोक -ई.पू. २७३-२३२) भन्दा दुई शताब्दी अघि भएको विश्वास छ। राजा अशोकको शिलालेखमा यो लिपि धेरै प्रयोग भएको छ। यस लिपिको प्रचारप्रसारको मूल आधार यही शिलालेखहरूलाई लिइन्छ। यद्यपि भारतको गुप्त शासनकालमा आएर यो लिपिको आकृति र स्वरूपमा केही परिवर्तन भयो। त्यसरी परिवर्तित लिपिलाई गुप्त लिपि भन्न थालियो। फेरि समयको अन्तरालमा गुप्त लिपिको आकृतिमा पनि परिवर्तन हुन थाल्यो, त्यस्तो परिवर्तित लिपिलाई कुटिल लिपि वा कुटिलाक्षर भन्ने गरियो। यो कुटिल लिपि ईसाको छैठौँ शताब्दीतिर देखापरेको थियो।

नेपालमा प्रचलित देवनागरी लिपिको जननी ब्राह्मी लिपि हो। नेपालमा ई.पू. २०० वर्षअघिको लुम्बिनीको अशोक स्तम्भ र कपिलवस्तुको निग्लिहवामा रहेको पुष्पीकरणको अशोकस्तम्भ अभिलेखमा उल्लेखित लिपि ब्राह्मी लिपि हो। नेपालको लागि यो सबैभन्दा प्राचीन, ऐतिहासिक सामग्री र लिपि भएको छ। यसरी नेपालको यो स्तम्भ र लिपिको ऐतिहासिक महत्त्व छ।

देवनागरी लिपि

देवनागरी भारत, नेपाल, तिब्बत र दक्षिणपूर्वी एसियाका लिपिहरूको ब्राह्मी परिवारको एक भाग हो। यो तेस्रो शताब्दी ईसापूर्वको ब्राह्मी लिपिको वंशज हो। यो नागरी लिपिमा विकसित भएको थियो जसको फलस्वरूप देवनागरी र नन्दनगरीको जन्म भएको थियो। पछिल्लो लाई पहिलेमा गाभिनु पूर्व दुवै संस्कृत लेख्न प्रयोग गरिन्थ्यो। संस्कृत, मराठी, हिन्दी र यसका उपभाषाहरू र कोङ्कणी लेख्नको लागि यसको परिणामी लिपि भारत भर व्यापक रूपमा अपनाइन्छ।

प्राचीन भारतको विकासशील संस्कृत नागरी लिपिलाई प्रमाणित गर्ने केही प्रारम्भिक उपचित्रात्मक प्रमाणहरूको रूपमा शिलालेखहरू पहिलो देखि चौथो शताब्दीको बीचमा गुजरातमा भेटिएको थियो। नागरी नामक लिपिका विविधता, देवनागरीको निकट, सर्वप्रथम संस्कृतमा प्रथम शताब्दी ईसापूर्वमा रुद्रदमन शिलालेखहरूबाट प्रमाणित गरिएको थियो जबकि देवनागरीको आधुनिक मानक रूप लगभग १००० ईसापूर्व देखि प्रयोग गर्न थालिएको थियो।

मध्यकालीन शिलालेखहरूले नागरी-सम्बन्धित लिपिहरूको व्यापक प्रसारको सुझाव दिन्छन्। नागरी लिपिहरू ग्रहणसँगै दोहोरो लिपिहरूले स्थानीय लिपि प्रस्तुत गरेका छन्। उदाहरणका लागि, कर्नाटकको ८औँ शताब्दीको मध्य पटडाकाल स्तम्भमा सिद्ध मातृका लिपि र प्रारम्भिक तेलुगु-कन्नड लिपि दुवैमा पाठ छ, जबकि, हिमाचल प्रदेशमा काङ्ग्र जवालामुखी शिलालेखमा शारदा र देवनागरी दुवै लिपिमा लेखिएको छ।

नागरी लिपि ७औँ शताब्दीसम्म नियमित रूपमा प्रयोगमा रहेको थियो र यो पहिलो सहस्राब्दीको अन्तसम्ममा पूर्णरूपमा विकसित भएको थियो। मध्यकालीन भारतको नागरी लिपिमा संस्कृतको प्रयोगलाई असङ्ख्य स्तम्भ र गुफा मन्दिरका शिलालेखहरूद्वारा प्रमाणित गरिएको छ। मध्य प्रदेशमा ११औँ शताब्दीको उदयगिरी शिलालेख र उत्तर प्रदेशमा भेटिएको एक कुँदिएको इँटामा देवनागरी लिपि प्रयोग भएको छ। यो इँटा १२१७ ईसापूर्वमा भेटिएको थियो जसलाई हाल ब्रिटिस सङ्ग्रहालयमन राखिएको छ। लिपिको सम्बन्धित संस्करणहरू भारत बाहिरकाका देशहरू जस्तै जस्तै श्रीलङ्का, म्यानमार र इन्डोनेसियाका प्राचीन अवशेषहरूमा पत्ता लागेका छन्। जबकि पूर्वी एसियामा नागरीको सबैभन्दा नजिकको अग्रदूत मानिने सिद्ध मातृका लिपि बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले प्रयोग गरेका थिए। यसलाई लामो समयदेखि दक्षिण एसियाका धार्मिक रूपमा शिक्षित मानिसहरूले सूचना रेकर्ड गर्न र प्रसारण गर्न परम्परागत रूपमा प्रयोग गर्दै आएका छन्। यो प्रशासन, वाणिज्य र अन्य दैनिक प्रयोगका लागि प्रयोग गरिने विभिन्न स्थानीय लिपिहरू (जस्तै मोडी, कैथी र महाजनी) सँग समानान्तर रूपमा विद्यमान छ।

शारदा लिपि कश्मीरमा समानान्तर प्रयोगमा रहेको थियो। देवनागरीको प्रारम्भिक संस्करण विक्रम सम्वत् १०४९ (अर्थात ९९२ ईसापूर्प) मा लेखिएको बरेलीको कुटिल शिलालेखमा प्रस्तुत छ। मौर्यपछिको प्रारम्भिक कालदेखि अस्तित्वमा रहेको सबैभन्दा पुरानो संस्कृत ग्रन्थहरूमध्ये एक पतञ्जलिद्वारा लेखिएको टिप्पणीकामा १,४१३ नागरी पृष्ठहरू छन्। यसको रचना मिति लगभग १५० ईसापूर्व हो। यसको जीवित प्रति लगभग १४औँ शताब्दी ईसापूर्वको प्रतिलिपि हो।

किरात लिपि

नेपाल काठमाडौंमा गोपाल वंशी, महिषपाल वंशीपछि किरात वंशको शासन प्रारम्भ हुन्छ। ईसाको नवौँ शताब्दीपछि पल्लो किरात (याक्थुङ लाजे)का किरात याक्थुङ वंशी हाङ (राजा) गालीजङ्गा हाङको नाति शिरिजङ्गा हाङले पूर्वी नेपालका धेरै स्वतन्त्र राजाहरूलाई पराजित गरी आफ्नो आधिपत्य कायम गरेर नयाँ लिपिको आविष्कार गरेर किरात क्षेत्र (याक्थुङ लाजे)मा यो लिपी प्रचार गरेको जनश्रुति छ। किराँत याक्थुङ हाङ वंशबाट उत्पत्ति भएको लिपि हुनाले यस लिपिलाई किराँत याक्थुङ लिपि र पछी किरात सिरिजङगा लिपी पनि भन्ने गरिन्छ। यो लिपि धरानको बूढासुब्बा मन्दिरको आसपास क्षेत्रमा प्रचलित भएको देखिन्छ। हिजोआज अन्य किरात समुदायले पनि यो लिपिको प्रयोग गरिरहेका छन्। किरात शासन नेपालको प्रारम्भिक शासनकाल भए पनि गुप्त लिपि र कुटिला लिपिपछि मात्र किराँत याक्थुङ लिपि प्रचलनमा आएको देखिन्छ।

लिच्छविकालिन लिपि

लिच्छविकालीन लिपि भारतको गुप्त लिपि वा कुटिला लिपि ब्राहृमी लिपिको विकसित र परिष्कृत रूप हो ।सबैभन्दा पहिले पूवलिच्छविकालमा प्रचलित लिपिलाई गुप्त लिपि र उत्तरलिच्छविकालमा प्रचलित लिपिलाई कुटिला लिपि भनिदैँ आएको छ। पछि पञ्चायतकालमा आएर गुप्त लिपिलाई पूवलिच्छवि लिपि र कुटिला लिपिलाई उत्तरलिच्छविकालीन लिपि भनेर पुरातìव विभागबाट निर्णय भएपछि ती दुईवटै लिपिको नामाकरण त्यसरी नै गर्ने गरिएको थियो। पूवलिच्छवि लिपि वि.सं.को चौथोंको उत्तरार्द्धसम्म प्रचलित भएको छ। उदाहरणको रूपमा लिच्छवी राजा मानदेव प्रथम -वि.सं. ४९९-५००)को चाँगुको वि.संं. ४९९ -लि.सं. ३८६)को शिलास्तम्भ अभिलेख, काभ्रे पलाञ्चोकमा रहेको वि.सं. ५३८ -लि.सं. ४२५)को अभिलेखलाई लिन सकिन्छ।

कुटिला लिपि

कुटिला लिपिलाई उत्तरलिच्छवी लिपि पनि भन्ने गरिन्छ। यो लिपि भारतबाट प्रारम्भ भएको हो। यस लिपिलाई भारतमा 'विकटाक्षर' पनि भन्ने गरिन्छ। पुरातìवविद्हरूले भने यस लिपिलाई 'सिद्धमातृका लिपि' भन्ने गर्छन्। यो लिपि नेपालमा अंशुवर्मा -ई.सं. ६०५-६२१)को शासनकालपछि मात्र प्रचलनमा आएको देखिन्छ। तै पनि अंशुवर्माको शिलालेखको अक्षरमा कुटिला लिपिको प्रभाव परिसकेको देखिन्छ। त्यस्तो कुटिलाक्षरमा विशेषगरी ह्रस्व, दीर्घ ईकार र ओकार स्वर प्रयोग भएको देखिन्छ।

त्यसरी नेपालमा वि.सं.को सातौँ शताब्दीको उत्तरार्द्धदेखि बाह्रौँ शताब्दीसम्म गरी करिब ५०० वर्षसम्म यो लिपि प्रचलित भएको देखिन्छ। उदाहरणको रूपमा लिच्छवि राजा नरेन्द्रदेव -ई.सं.६३४-६७१) र जयदेव द्वितीय -ई.सं. ७०४-७४०)को पशुपति चौगिदाभित्रको शिलालेखलाई लिन सकिन्छ। यसबाहेक नेपालका विभिन्न स्थानको अभिलेखमा गुप्त र कुटिला दुबै लिपि प्रयोग भएको छ। तैपनि गुप्त लिपिभन्दा कुटिला लिपि व्यापकरूपमा प्रचलित भएको देखिन्छ। कुटिला लिपिको आधारमा नेपाल लिपि, देवनागरी लिपि र तिब्बती लिपिको विकास भएको हो। यी लिपिहरूको विकास र प्रचलनले गर्दा कालान्तरमा कुटिला लिपि लोप हुँदै गएको देखिन्छ

रञ्जना लिपि

रञ्जना लिपि लेख्न विरासतको रूपमा एउटा विकसित प्रणाली ब्राह्मी ११औं शताव्दीमा सुरु भएको थियो। यो मुख्यतः नेपाल भाषा लेख्न प्रयोग गरिएको थियो परन्तु भारतका मठहरूमा पनि प्रयोग गर्न थालियो , तिब्बत , चीन समुद्र तट , मंगोलिया , र जापान यसको प्रसार बढ्दै गयो ।

रञ्जना लिपि लाई नेपालले आफ्नो राष्ट् लिपीको रूपमा संयुक्त राष्ट् संघमा दर्ता गरेको छ ।

रञ्जना वर्णमाला

a अ	i इ	u उ	ṛ ऋ	ḷ ऌ	e ए	o ओ
ā आ	ī ई	ū ऊ	ṝ ॠ	ḹ ॡ	ai ऐ	au औ

aṃ अं	aḥ अः

k क	kh ख	g ग	gh घ	ṅ ङ
c च	ch छ	j ज	jh झ	ñ ञ
ṭ ट	ṭh ठ	ḍ ड	ḍh ढ	ṇ ण
t त	th थ	d द	dh ध	n न
p प	ph फ	b ब	bh भ	m म
y य	r र	l ल	v व
ś श	ṣ ष	s स	h ह