राई सम्बन्धी धारणाहरू

 राई सम्बन्धी धारणाहरू

१. राई शब्द राजाबाट उत्पन्न भएको हो। खम्बुवानमा गोर्खा आधिपत्यपछि पृथ्वीनारायण शाहले खम्बु प्रमुखलाई दिएको राय भनिने उपाधिलाई गोर्खालीले राईमा रुपान्तरण गरे। (प्रधान कुमार द गोर्खा कन्क्वेष्ट्स, पृ. ५२०)।

२. राय शब्द राजा शब्दको अपभ्रंश हो। राई शब्द राय शब्दकै अपभ्रंश देखिन आउँछ। (शिवकुमार श्रेष्ठः लिम्बुवानको ऐतिहासिक अध्ययन, धनकुटा श्रीमती गंगादेवी श्रेष्ठ, पृ. २४२)।

३. राई शब्दको प्रयोग पृथ्वीनारायण शाहले किरात प्रदेशलाई नेपालमा गाभेपछि गाउँका जान्ने सुन्ने अर्थात टाठाबाठा व्यक्तिलाई स्थानीय प्रशासकको रुपमा जमिनदार, तालुकदार, राई, सुब्बा पदवी दिएपछि प्रयोग हुन थालेको हो। (जनकलाल शर्मा, हाम्रो समाज एक अध्ययन, काठमाडौं, साझा प्रकाशन, २०३९ पृ. २८६०)।

४. राई भन्ने कुनै जातिको नाम नभई गाउँका ठुला मुखिया जनाउने शब्द हो। बाहुनलाई पण्डित, नेवारलाई साहुजी, राणा ठकुरीलाई बाबु साहेब, क्षेत्रीलाई काजी, लिम्बु र थकालीलाई सुब्बा, तामाङ र हिमालीलाई लामा, थारुलाई चौधरी, दमाइलाई नगर्ची, सार्कीलाई मिजार, कामीलाई सुनार शब्दले सम्बोधन गरेजस्तै मात्र थियो। (डोरबहादुर विष्ट, सबै जातको फुलबारी, पृ. ५०)।

५. राई शब्दको व्यापक प्रयोग सात दशक अघिदेखि भएको इतिहासले बताउँछ। नेपाली जातिबीच मौलिक, भाषिक र सांस्कृतिक मूल्य मान्यताको लहर चलेपछि राई एउटा विभागको कठघरामा उभिन गएको छ। (सिएम खम्बु, राई को हुन्?)

प्राचीन कालमा मालपोत उठाउने एक पदाधिकारी, किरातीहरुले आफ्नो सार्वभौम सत्तासँग साटेको उपाधि र पगरी राईले उसको मौलिक शब्द र जात बुझाउँदैन। पृथ्वीनारायण शाहले किरात भूमि कब्जा गरेपछि लिम्बुलाई सुवाङ्गी (सुब्बा, १८३२ तिर) र खम्बुलाई राई पद दिए। क्रमैले सुनुवार जाति मुखिया, राई जाति देवान भए, तराईका थारु चौधरी भए। किपटीय कालमा किपटका प्रमुखलाई मात्र राई भनिन्थ्यो, जसले सरकारी तिरो भारो उठाउनुका साथै रैती माथि शासन गर्दथे। रैतिलाई जिमी भनिन्थ्यो।

६. किपट जग्गा चलाउने मुख्य शासकलाई ‘राई’ भनिन्थ्यो। पृथ्वीनारायण शाहले उपराजा सरहको अधिकारसहित राई पद दिएका थिए। राईको मृत्युपछि जेठा छोरा पुनः राई हुन पाउँथ्यो। अरु छोराहरु रैती हुन्थे। २०२६ सालसम्म लेखिएको सरकारी कागजपत्रमा शासकलाई राई र रैतीलाई जिमी लेखेको पाइन्छ। राईले किपटमा शासन गर्दा आर्थिक कारोबार मिलाउने, अपराधीलाई कारवाही, लेखापढीको काम गर्ने सचिवलाई द्वारे भनिन्थ्यो। राई रैतीहरुबाट तिरो उठाएर सरकारलाई बुझाउने र ज्यान सम्बन्धी मुद्दा जाहेर गर्नु पर्दथ्यो। रैतीहरु घर लौरी उठेर, राईको खेतीपाती लगाइदिन जानु पर्थ्यो। जनताले जग्गाको तिरो बुझाउन जान र आउन राईलाई बाटो खर्च दिनु पर्दथ्यो। (थोमरस २०५०, २७, कुलुङ संस्कृति अध्ययन)।

७. खास व्यक्ति र सो व्यक्तिको परिवारले मात्र प्रयोग गर्ने यस उपाधिलाई कालान्तरमा अन्य सर्वसाधारण किरातीहरुले पनि प्रयोग गर्न थाले। अझ राणा शासकहरुले ३० मुरी माटो र सलामी बापत सरकारलाई २६ रुपैयाँ चढाएपछि राई पदवी पाउन सक्ने व्यवस्था मिलाई दिएपछि त राई शब्दको प्रयोगले व्यापक रुप लिँदैगयो। मर्यादा र प्रभावको सूचक पद राई शब्दलाई किरातीहरुले व्यापक रुपमा अंगाल्न थाले र राणा शासनको अन्त्यतिर र त्यसपछि यसको प्रयोग झन बढ्दै जान थाल्यो। अहिलेसम्म किराती समुदायभित्र धेरैले यसलाई अंगाली सकेका छन्। अहिले राई शब्द नै किरातीको पर्यायवाची शब्द जस्तै भैदिएकोछ। (टंकबहादुर राई)।

८. राईको इतिहास २५० वर्षभन्दा कम रहेको र यो सेन राजाहरुले पूर्व विजय गरेपछि किरात प्रदेशमा केही मुखिया हरुलाई राय पदवी दिएको र त्यो पदवी नै पछि गएर राई बन्यो। राई शब्दको प्रयोग गोर्खा अधिराज्यभर व्यापक रुपमा प्रयोग हुन थाल्यो। (डा. डिल्लीराम दाहाल, साउन २५, २०६२ राजधानी दैनिक, पृ. ४०)।

९. राई जाति होइन भन्ने कुरा २३५ वर्षसम्म राई भनेर बसेकाहरु लिम्बु जातिमा परिणत हुनुले पनि स्पष्ट पार्दछ। २०६६ साल भदौ १६ गते, संखुवासभा जिल्लाको सभापोखरी गाविस वडा नं. १, २, ३, ४ मा बस्ने ५८ परिवारले राई थर परिवर्तन गरेका थिए, जसमध्ये एक जना ९० वर्षीय केसबहादुर राई पनि थिए। बिसं. १८३१ ताका तत्कालीन शासकले स्थानीय प्रशासन सञ्चालन गर्ने जिम्मा सहित केही लिम्बुहरुलाई राई पद दिएको थियो। पछि ति साविकको पहिचानमा फर्किएको भनाइ छापिएको थियो। (अन्नपुर्ण पोष्ट, २०६६ भदौ १७ गते, २३५ वर्षपछि राईहरु लिम्बु बने)।

१०. पृथ्वीनारायण शाहको शासनकालमा किरात भूमिलाई नेपाल राष्ट्रमा गाभेपछि राई, देवान, सुब्बा पदवीको नाममा जमिनदार, तालुकदारमा नियुक्त भएकाहरु नै कालान्तरमा जातमा रुपमान्तरण हुन थाले। (नरेन्द्र शर्मा, नेपाली जनजीवन दार्जिलिङ, १९७६, पृ. १००)।

११. किरातीहरुको संरचना ध्वस्त पारी किराती प्रमुखहरुलाई हटाएर तिनीहरुको ठाउँमा राई नियुक्त गरियो। पृथ्वीनारायणले किरात भूमीलाई विसं १८३१ तिर नेपालमा गाभेपछि राई शब्दको प्रयोग भएको हो। किरात क्षेत्रमा राई, सुब्बा, मुखिया, देवान पद प्रदान गरी किरात किपट भूमिको राजस्व संकलन गर्ने जिम्मेवारी दिएको थियो। (राजेश गौतम, कुमार थापा मगर, ट्राइबल इथ्नोग्राफी अफ नेपाल, पृ. ५५ र ५६)।