सांस्कृतिक विविधता (Cultural Diversity)

 सांस्कृतिक विविधता (Cultural Diversity)

१. अर्थ

विविध भाषा, कला, साहित्य, परम्परा, चालचलन, मान्यता, चाड पर्व वा संस्कारको अस्तित्व, स्वीकारोक्ति, मान्यता एवम् सम्मानको अवस्था हो सांस्कृतिक विविधता ।

बहुजातीय, बहुभाषिक एवम् लामो ऐतिहासिक पृष्ठभूमि भएको समाजमा संस्कृतिको पनि विविधता रहन्छ । विभिन्न भाषा बोल्ने र मातृभाषा भएको जातीय समुदाय, भाषिक समुदाय हुन्छ । जातीय परम्पराहरू अलग —अलग हुन सक्छन्, रीतिरिवाज, लवाई खवाईमा विविधता रहन्छ । विभिन्न धर्म र धार्मिक क्रियाकलापमा आबद्ध हुन्छ समाज । यी सबै पक्षहरूको पहिचान एवम् सम्मान गर्ने र कुनै विभेद नहुने अवस्थाको सिर्जना नै सांस्कृतिक विविधता हो ।

नेपालको संविधानको धारा ३ मा नेपाल बहु सांस्कृतिक विशेषतायुक्त राष्ट्र रहेको कुरा उल्लेख छ । अर्थात् नेपालको संविधानले नै बहुसांस्कृतिक पक्षलाई अवलम्बन गरेको देखिन्छ ।

२. सांस्कृतिक विविधताको अवस्था

(क) विविध धर्म, विविध संस्कृति : नेपाल धर्म निरपेक्ष राज्य भएकोले सबै धर्मको समान महत्व छ । धार्मिक रूपमा कुनै विभेद वा विभाजन पनि छैन । धर्म अनुसारको सांस्कृतिक विविधता पनि देख्न सकिन्छ । जस्तो हिन्दूहरू दशैं, तिहार, छठ, तिज, शिवरात्री, माघेसंक्रान्ति, जनै पूर्णिमा जस्ता विभिन्न चाडपर्व मनाउँदछन् । मुस्मिल धर्म मान्ने मानिसहरू इद, वकर इद मनाउँछन् भने क्रिश्चियन धर्म मान्नेहरू क्रिसमस पर्व मनाउँछन् । बुद्ध धर्म मान्ने मानिसहरू बुद्ध पूर्णिमा, भगवान् बुद्धको पूजाआजा गरी मनाउँछन् ।

(ख) विविध जाति/विविध संस्कृति : ब्राह्मण, क्षेत्रीको मातृभाषा खस नेपाली हो । उनीहरू जनै लगाउँछन्, जनैपूर्णिमा मनाउँछन् । ब्राह्मण क्षेत्री महिलाहरू तिज, श्रीपञ्चमीमा कठोर व्रत बसी मनाउँछन् । दाल, भात, ढिडो, रोटी उनीहरूका प्रमुख खाना हुन् । विवाह, व्रतबन्धका संस्कारहरू परम्परागत आर्य हिन्दू समाजका संस्कारमा आधारित छन् ।

नेवार समुदाय दशैं तिहारका अलावा क्वाँटी पूर्णिमा, गठेमंगल विभिन्न जात्राहरू धुमधाम साथ मनाउँछन् । द्यौ, बजी, बारा, चटामरी, छोइला उनीहरूका प्रिय खाना हुन् । नेवार समुदायको आफ्नै परम्पराको भेषभुषा नेवारी भाषा मातृभाषाको रूपमा रहेको छ ।

थारु समुदाय माघी पर्व मनाउँछन् उनीहरूको आफ्नै थारु भाषा मातृ भाषाको रूपमा रहेको छ भने परम्परागत पोशाक समेत छन् । हिमाली र पहाडी क्षेत्रमा बसोवास गर्ने गुरुङ, थकाली, मगर, शेर्पा आदि जाति नव वर्षारम्भ (उनीहरूकै क्यालेण्डर अनुसार) सँगै ल्होसार पर्व मनाउँछन् । राई जातिले उभौली उद्यौली पर्व धुमधामसाथ मनाउने गर्दछन् । तामाङ जातिको पनि आफ्नै ल्होसार पर्व रहेको छ । यी जनजातिहरूको आ—आफ्नो भाषा, परम्परागत पोशाक रहेका छन् । अन्य अल्पसंख्यक जाति, आदिवासीहरूको समेत परम्परागत भाषा, भेष, रहनसहन, खानाको परिकार रहँदै आएको देखिन्छ ।

(ग) विविध भूगोल, विविध संस्कृति : नेपालमा भौगोलिक विविधतामा आधारित सांस्कृतिक विविधता पनि रहेको छ । हिमाली भेगमा बढी जाडो हुने हुँदा त्यहाँका मानिसहरू बाक्लो कपडा लगाउने, तातो र जडिबुटीयुक्त खाना खाने, मासुको प्रयोग बढी गर्ने गर्दछन् । पहाडी क्षेत्रका बासिन्दा दौरा सुरुवाल कमीज, सर्ट, पाइन्ट, साडी, चोलो लगाउँछन् । दालभात, तरकारी बढी रुचाउँछन् । मधेश क्षेत्रमा पातलो कपडा —धोती, लुँगी, गन्जी, साडी, चोलो, घाघर लगाउँछन् । रोटी, दाल, साग, सब्जी, दही, माछा बढी रुचाउँछन् ।

उल्लिखित अवस्थालाई दृष्टिगत गर्दा धार्मिक आधारमा जातीय आधारमा, भौगोलिक आधारमा समेत सांस्कृतिक विविधता रहेको देखिन्छ ।